Etika e bashkëjetesës dhe e qëndresës. Pse Peticioni ngatërrohet me Koalicionin.

Kohët e fundit, një grup historianësh dhe politikanësh, ashtu si dhe disa analistë, po përpiqen t’i japin tone politike dhe fetare peticionit që u nënshkrua kundër rishikimit të historisë nën mbikëqyrjen e autoriteteve turke. Në thelb të këtij peticioni nuk ka asnjë kërkesë për t’u ndaluar besimtarëve fenë e tyre dhe as po kërkohet dorëheqja e qeverisë për këtë reformë anti-shqiptare (ndonëse me shumë të drejtë). Ajo çfarë po kërkohet është më e thjeshtë se sa po dramatizohet: të pezullohet puna e komisionit të përbashkët, komision ky i ngritur me kërkesë të autoriteteve Turke. Bukur fort. Le te supozojmë të kundërtën dhe le të mbahemi tek etika që lypset të përdoret për të analizuar arsyet e lindjes së këtij peticioni.
            Një nga këto korrigjime që kërkohet të bëhet është “zbutja” e vrasësit dhe e emrit të tij vrasës. Ishte: “Perandoria Osmane përgjatë shekujve të pushtimit të viseve të banuara me shqiptarë, ka vrarë, ushtruar dhunë dhe ishte e ashpër.” bëhet “Perandoria Osmane përgjatë shekujve të pushtimit të viseve të banuara me shqiptarë, ka sunduar, burgosur dhe ka ushtruar ndërhyrje ushtarake.”. Mora vetëm një nga këto rishikime historie, jo si eksperte e historisë por si një individ që i intereson mbi të gjitha kultura e trashëguar e vendit të tij. Ndryshimi i kësaj shprehjeje është hapi i parë i një ndryshimi themelor: i shprehjes së vëllazërisë së shqiptareve me turqit (e rinj) ndër shekuj. Pra i përket ndryshimit të etikës së terminologjisë dhe kjo jo pa një qëllim.
            Etika e bashkëjetesës dhe etika e qëndresës nuk janë e njëjta gjë dhe ketë çdo historian apo qeveri e di fort mirë. Etika, si koncept, do të thotë një grup parimesh morale (veçanërisht ato që kanë të bëjnë ose janë konfirmuar nga një grup i caktuar) në një fushë ose nga ndonje formë sjellje. Pra me etike bashkëjetese do të kuptohej një grup parimesh morale të caktuar nga dy grupet bashkëjetuese, që pranohen bashkarisht në të njëjtën mënyrë prej të dyve. Ndërsa me etike rezistence do të kuptohej një grup parimesh morale që bien ndesh me dy grupimet përfaqesuese për të cilat bëhet dhe rezistenca.
            A ishin shqiptarët dhe otomanët bashkëjetues apo njëri grupim përfaqësonte qëndresën dhe tjetri pushtuesin? Nëse pjesës së dytë të pyetjes i përgjigjemi me po, atëhere etika e bashkëjetesës nuk merr vlerë për sa kohë që njëri prej grupimeve ka më pak të drejta se grupimi tjetër. Duke marrë parasysh faktin se Perandoria Osmane ka ndenjur në trojet Shqiptare për më shumë se 500 vjet, ku proçesi i shkëmbimit kulturor ishte i detyruar apo i “natyrshëm”, apo ku zhvillimi kulturor ka qënë i pamundur qoftë kjo nga perandoria Osmane apo nga faktorë të tjerë të jashtëm (fqinjë), vendosja e etikës së bashkëjetesës midis këtyre dy popuj do të ishte një kundërshti e pashmangshme, sepse siç ka thënë dhe Plautus “Homo homini lupus” (Njeriu është ujk për njeriun) 1)
           Freudi bëri interpretimin e kësaj shprehjeje të famshme duke u nisur nga një tjetër shprehje, derivative e së parës “Que messieurs les assasins commencent” (Është vrasësi që ndërmer veprimin i pari)  Sipas Freudit, vendet fqinje gjithmonë do të të shohin për interes, sepse elementet e vërtetësisë që fshihen pas kësaj shprehje të famshme, ndikohen dretpërsëdrejti nga tiparet e përgjithshme njerëzore; se njerëzit nuk janë qënie të brishta dhe delikate, apo që vetëmbrohen vetëm në rrast rreziku. Ata gjithashtu janë krijesa në vetvete që ndajnë me të tjerët agresivitetin e tyre. Sipas Freud gjithashtu, fqinjët mund të shihen si një objekt seksual, por ata mbi të gjitha do të shihen me agresivitet, për t’u marrë çka ata posedojnë, për t’i kapur e pushtuar, për t’i torturuar dhe për t’i vrarë e masakruar. 2)
           Thjesht duke u kapur tek natyra e njeriut, tek mënyra se si ai kërkon të përceptojë botën dhe të shohë njeriun para tij, është e pamundur të ekzistojë një formë e plotë bashkëjetese.  Në rastin e perandorisë Osmane, etika e bashkëjetesës me popullin shqiptar është një pamundësi absolute. Pse absolute dhe jo relative? Historianët do të donin ta shihnin si relative sepse vetë historia varet nga mënyra se si argumentohet. Ata bazohen në faktin se brenda këtyre shekujve kanë ndodhur shkëmbime kulturore midis të dyja vendeve. Sigurisht që kjo nuk mund të hidhet poshtë, por këto shkëmbime i takojne artit të kuzhinës dhe fesë, se shkëmbim letrash do të ishte e turpshme ta përmëndmin ketu, pasi ato nuk kanë ekzistuar.
          Derisa “fjala e shkruar” ka qënë e mohuar, pamundësia e bashkjëtesës nuk merr forma relative por absolute dhe i lë vënd etikës së rezistencës më shumë se asaj të bashkëjetesës. Fjala e shkruar ndikon në formimin e një kombi dhe është më e pakta të thuash se ardhja e perandorisë osmane në trojet shqiptare shkaktoi një vrimë të zezë. Pas librave të parë të dokumentuar ne nuk patëm një letërsi të zhvilluar deri në shekullin e XIX, që do të thotë asimilim total në kulturën e vendit tonë. Çfarë i bën të alarmohen qarqet religjioze dhe politikane përmes peticionit të kërkuar nuk është kërkesa e këtij peticioni, por luhatja e besueshmërisë së termit  të “sigurimit”.
         Të lejosh dikënd tjetër të të shkruajë historinë, do të thotë të pranosh që nuk funksionon si shtet. Pra je ende i varur, pas 100 vjet pavarësi, nga një shtet që të ka uzurpuar për një periudhë të gjatë. Sigurisht Turqia e sotme nuk është Perandoria Osmane, por synimi i saj është të ngrejë një taban të fortë për brezat që do të vijnë. Pra, në sigurimin se historia e tyre është një histori e lavdishme dhe se nuk ka shkaktuar dëme aty ku kërkoi të instalohej. Besimtarët fetarë e shohin të arsyeshme sepse çfarë perandoria e dikurshme ka bërë bie ndesh me librat e tyre të besimit, ose të paktën nuk është normale që ata ta pranojnë se kanë përqafuar fenë e tyre me dhunë. Ndryshimi i historisë në favor të Perandorisë së dikurshme Osmane do të ishte një ndihmesë e pakrahasueshme duke fituar një terren “sigurie” për të ardhmen e brezave në vazhdim. Kurse shteti kosovar e sheh si një “domosdoshmëri” për të fituar “sigurinë” e ecurisë së tij. Faktikisht asnjë nga këto pretendime “sigurie” nuk i shkakton siguri as shtetit dhe as besimtarëve.
         Derrida do ta shihte kontradiktën e kësaj çështjeje që ka ngritur ky peticion, si një kontraditë të një të huaji që kërkon të pushtojë tokat e tua, por që në fakt nuk do të ishte prezent gjatë kësaj kohe. Ai thotë se ky i huaj do të shkojë: “deri në pikën e shkatërrimit ose në marrjen e të gjitha shenjave dalluese të një identiteti të mëparshëm duke filluar që nga kufiri që i siguroi një shtëpi, deri në kufirin që u përcaktoi emrat dhe gjuhën” 3) Këto çfarë po shprehim këtu nuk vlejnë vetëm për Turqinë po për të gjitha shtetet fqinje gjithashtu, të cilat nuk i shpëtojnë dot natyrës njerëzore dhe kapërcimit të dëshirave apo pretendimeve të tyre. Duke pranuar këtë fakt, atëherë bie ndesh se peticioni është nisur vetëm nga të krishterët si një “kryqëzatë” apo “koalicion” për të kaluaren e lavdishme të osmanëve në trojet tona. Ky peticion mbetet një nga arritjet e njerëzve të letrave për t’iu bindur ligjit të universializmit intelektual botëror dhe jo koalicioneve partiake, fetare, apo primitive njerëzore. Po e mbyll këtë shkrim me dy vargje nga Gëte:
Wer Wissenchaft und Kunst besitzt, hat auch Religion,
wer jene beide nicht besitzt, der habe Religion 4)

Ai që posedon shkencë dhe art,
Ka dhe fe;
Ai që s' posedon ato të dyja,
Le të ketë fe.
1) Plautus, Asinaria II, iv, 88
2)Freud, Sigmund; Civilization and its discontents, f.94
3) Burke, Edmond; Beyond Security, Ethics and Violence, f 30
4)Goethe, Zahme Xenien IX (Gedichte aus dem Nachlass)

Publikuar tek Gazetaditore 04.08.2014

MI KRYT TAND

Kam me lujt’ harpên mi kryt tand
me gishta t’ujt' e tela t’ajêrt.
Kam me detyru çdo er' t’veshêt
n’pentagramin tim t’përflakun.
Diellin e kam pre prej qiellit
e n’bark m’gurgullon vaji i Pompeit.
N’pritje me gulshue, me u shndrrue, me plasê,
e me mbrritë te nji thëngjill i vogêl
prej do flakash t’shueme
prej do ernash t’pafryme
prej do cic'rimash t’pakëndueme.
Mi kryet tand do ta luej harpên,
mi tan’in krye…

(Shkëputur nga Kulpra e Katedrales së Heshtur)

Vaçja, muzika, zëri dhe teksti

Para disa ditësh ndoqa me interes dhe zhgënjim diskutimet që pasuan funeralin e një prej artisteve më të mëdha, Vaçe Zelës. Them me zhgënjim, sepse prisja shkrime të një niveli tjetër, të një analize më fisnike, më të konsoliduar, pasi nuk është se ndodhemi në momentet që sapo është përmbysur diktatura dhe të hidhej krejt mllefi ndaj një këngëtareje të thjeshtë, siç ishte Vaçja.
Pa dashur të merrem me shkrimet specifike të autorëve respektivë do doja të ndalesha tek ideja që një prej analistëve, Fatos Lubonja, shprehu në shkrimin e tij, sipas të cilit këngët e Vaçes i përkisnin socrealizmit dhe se ato ishin të rrejshme. “[…] ishin pjesë e programit propagandistik trushplarës për të cilin punonte një armatë e tërë poetësh dhe artistësh në Shqipërinë e asaj kohe”,- thotë Z. Lubonja.
Nuk e vë në dyshim besoj askush se këngët e Vaçes ishin pjesë e sistemit. Apo se tekstet e pjesës dërrmuese të repertorit të saj ishin të tilla. Po çfarë e bën të veçantë Vaçen? Pse ajo jeton akoma përmes atyre këngëve që la trashëgim për brezin tonë? Nëse vërtet Vaçja përfaqësonte sistemin, sipas mënyrës që shprehet Lubonja, pse do të kujtoheshin të gjithë për të dhe do ta ndienin si humbje largimin e saj?
Duke iu referuar teorive të muzikës dhe zërit, si një nga elementët kyç për të kryer lidhjen e tekstit me melodinë, do të doja të argumentoja veçantinë e asaj çka ne e quajmë talent tek një artist. Për alegori do të marr rastin e Bodlerit dhe se çfarë kemi të trashëguar prej tij. Tre shekuj më parë ishte Bodler (Baudelaire) ai që bëri një shkrim (ese) mbi muzikën e Wagner “Richard Wagner at Tannhauser a Paris” (1861).
Bodler shkroi esenë e tij, përpara se të ndodhte Romanticizmi Gjerman, ku muzika vlerësohej si një art i zakonshëm, si një art që i nevojitej medoemos teksti duke i dhënë muzikës një rol shumë të ulët krahasuar me të gjitha artet e tjera të kohës. Ishte koha kur Hoffman ngriti idenë kundër zhvlerësimit të muzikës (Befriffslosigkeit) ku përmes argumentit të tij u dhanë sinjalet e këtij zhvlerësimi, se si njerëzit e kishin çuar botëkuptimin për të në një nivel njerëzor e jo në nivelin që ajo ka në të vërtetë.
Bodler kaloi në një tjetër prizëm, duke i dhënë muzikës vendin e një dimensioni në univers. Për të arritur në një konkluzion të tillë, mjaftoi vetëm një natë e vetme që do të ndryshonte krejt mendimin e Bodlerit në vazhdim në lidhje me Muzikën. Ai shkon të dëgjojë Tannhauser-in e Wagner në Paris dhe ekzaltimit të tij nuk mund t’i rezistonte dot derisa arriti të shkruajë këtë ese të famshme.
Në letrën që ai ia çon Wagner thotë: “Në fillim më dukej se e njihja atë muzikë dhe më pas, duke e rimenduar, kuptova çfarë e shkaktonte atë iluzion. Dukej sikur ajo muzikë ishte e imja, dhe e kuptova si një njeri kupton se cilat janë gjërat pas të cilave dashurohet se i ka të “vetat”. Bodler nxjerr idenë se muzika nuk i përket njerëzores, se ajo i përket një dimensioni dhe se është universale. Sipas tij, sërish teksti/poezia, sado që të përpiqet për t’iu shkëputur të zakonshmes, njerëzores, për të kapur universalen në dimensionin që muzika ka, nuk arrin dot ta bëjë këtë.
Mund t’i afrohet sigurisht shumë por nuk e pik asnjëherë. Sërish sipas tij, ndërmjet arteve mund të vendosen lehtësisht pasqyra të cilat kanë veti vibruese tek njëra tjetra. Që do të thotë se muzika përmes vibrimit ndihmon tekstin. Ky është ligji. Por mund të ketë edhe raste kur muzika mund të jetë e dobët (keqkompozuar) dhe në këngët që mbijetojnë prej tyre më së shumti ka ndodhur që teksti t’i ndihmojë për të kapërcyer barrierën e dimensionit të zakonshëm njerëzor.
Por Vaçja në rastin konkret, përmes zërit të saj, bën lidhjen midis melodisë dhe tekstit. Deri këtu jemi të qartë në rolin e saj si këngëtare. Por çfarë ndodh në të vërtetë? Mladen Dolar, tek libri i tij “A voice and nothing more” (Një zë dhe asgjë më shumë) bazuar mbi idetë e Aristotelit, Platonit, Lakanit, Barthesit, Derridas etj., shpjegon se si zëri si objekt, fizikisht humbet që prej momentit që ai lë subjektin/individin/njeriun prej nga i cili del. Zëri i përket ajrit.
Ai thotë: “Zëri buron nga trupi, por nuk është pjesë e tij, dhe mban peshë gjuhët që nuk i përkasin atij, prapë, në këtë topologji paradoksale, kjo është e vetmja pikë që ato ndajnë”. (Faqe 73) Më pas Dolar paraqet skemën e Lacan me dy rrathë (njëri që simbolizon trupin dhe tjetri që simbolizon gjuhën) duke konsideruar se zëri është pikëprerja mes tyre.
Në esenë vazhduese të librit ai thekson se si një pjesë e këtij zëri i shkon logos, pjesës që ajo mbart në memorie. Se si njerëzit janë të rrethuar me zëra të ndryshëm prej nga ai kap përmes vibrimit të logosit të memorizuar të tij ato të cilat i nxjerr nga “pajisja” e brendshme si rezonancë. “Një njeri është shumë i ekspozuar ndaj zërit dhe zëri është shumë i ekspozuar, njëri e përfshin, tjetri e përjashton”. (Faqe 81)
Pra zëri përmes vibrimit të timbrit ekspozon përmes tij ndjenjat, mendimet, shprehjet të cilat i ruan në brendësi të Unit. Përmes këtij ekspozimi ai transmeton në hapësirën përreth substanca të logosit, madje në mënyrë subkoshiente, gjëra të cilat arrihen të lexohen vetëm përmes subkoshiencës së dëgjuesve. Nuk po ndalem për të shpjeguar llojin e tretë të dëgjimit të Barthes (dëgjimi i subkoshiencës përmes subkoshiencës) apo metoden Maiucetics të Sokratit, për shkak se dua të dal aty ku edhe kjo analizë po merr drejtimin, pra tek zëri që ka transmetuar Vaçe tek dëgjuesit e saj.
Referuar këngës “Valsi i Lumturisë” që është thembra e Akilit për Lubonjën, bazuar në këto teori, zëri që ka transmetuar Vaçe Zela përmes kësaj kënge, është një shprehje e gëzimit, lumturisë dhe kjo ndaj dashurisë që mundej të bëhej në atdheun e saj. Kjo këngë fillon me nota të forta, me një pathos të fuqishëm prej të cilave arrijmë të kuptojmë anën emocionale, gjendjen e brendshme shpirtërore të këngëtares si përfaqësuese apo delegate e qenies njerëzore shqiptare, pra me një melodi, të pasuar me fjalët “la-la-la”.
Në këtë pjesë teksti nuk e ndihmon muzikën, është zëri i këngëtares ai që i merr dëgjuesit nga stoli i tyre ku janë ulur dhe i çon në kozmosin që ajo rrëfen përmes zërit të saj, që e vendos si një urë për të kaluar aty, në universin që ajo predikon për ta. Kënga është e shkruar në La-(minor).
Në këtë tonalitet përgjithësisht janë shkruar vepra e këngë ku shprehet ndjenja sentimentale, dhembshuria, ana emocionale dhe i vetmi ndryshim apo i vetmi element që e “krijoi” këtë zhgënjim për Lubonjën ishte thirrja e kësaj kënge drejt “jetës së re”-gjë që shkonte në mënyrë lineare për kohën, por jo, sipas Lubonjës, me predikimin që ajo “jetë e re” ishte një jetë “false” (sigurisht po e shpreh si e kam kuptuar unë Lubonjën).
Intonacionet dhe intervalet e njëpasnjëshme minore që pasojnë, përfaqësojnë botën e brendshme, liriken dhe dashurinë. Kënga më pas kalon në refren, ku vokalizat dhe fuqizimi i tij bëjnë që kënga të tingëllojë më shumë dritë e të bëhet një himn dashurie, pra refreni është ai që e bën këdo që e dëgjon të çohet peshë dhe të ndjejë se si i depërton në brendësi ajo pjesë subkoshience, ato ëndrra për të qenë pjesë e një universi tjetër.
Dhe këtë e bën të mundur pikërisht zëri i Vaçes. Në periudhën e realizmit socialist, për të shprehur “optimizmin” e jetës së mirë që bënin, krijimet duhet të ishin në tonalitete maxhore (pra të gëzuara) dhe jo minore ( të dhembshura, intime). Pra kemi një nisje me një zë të fortë, me potencialin maksimal të zërit të saj, pastaj një kalim në sotto voce, përmes strofës, për të shprehur ndjenjat, për ta bërë më intime dhe më pas, refreni vazhdon.
Edhe pse mund të duket revolucionar, është brenda kornizës së tij artistike. Pra, sipas këtij shpjegimi dhe duke iu referuar teorisë së Dolar, Barthes & Bodler, që janë shpjeguar më lart repektivisht, ajo çka e bën të mbetet në kujtesë një këngë si “Valsi i Lumturisë” është se Vaçja ka arritur të komunikojë plotësisht jo vetëm përmes koshiencës, por edhe përmes subkoshiencës së çdokujt.
Pra ta çojë dëgjuesin e vet, përmes vibrimit të logosit, përmes zërit që sapo rrëshqiste nga kordat e saj dhe mbetej pjesë e morisë së zërave të të pranishmëve, të triumfonte mbi to dhe t’i çonte aty ku është dimensioni i një kënge që del vërtet prej shpirtit, për të lidhur botën tonë me universin. Misionin e saj si këngëtare, si udhërrëfyese e kozmosit të muzikës ajo e ka kryer.

Shënim: Për partiturën muzikore ndihmoi Ana Kaçinari, me një rishikim të të gjithë tekstit nga Valentin Veizi

Publikuar tek Shekulli: 02.23.2014

http://www.shekulli.com.al/web/p.php?id=41089&kat=92